Durven loslaten, vliegen en niet weten waar je uitkomt

Inholland heeft sinds 2015 het Urban Leisure & Tourism Lab in Amsterdam-Noord. In dit Lab onderzoeken organisaties samen met studenten en begeleiders van Inholland hoe toerisme en vrijetijdsbesteding een positieve bijdrage kunnen leveren aan de stad. De aanpak van het Lab is bijzonder. Geloven in het niet weten, op zoek gaan naar de vragen en niet naar de antwoorden en vooral leren loslaten. We gaan in gesprek met Roos Gerritsma en Zac Woolfitt.

De hogeschool heeft heel bewust gekozen voor Amsterdam-Noord als locatie voor het Lab. Associate lector Roos Gerritsma: "Ik woon zelf in Noord en herinner me nog heel goed het moment dat de eerste Yellowbikes in Noord kwamen.” Dat was voor Noord echt een turning point. "Ik denk dat je met je Lab daar moet zitten waar turning points zijn, waar transformatie plaatsvindt en waar ruimte is voor experiment.”

Horeca en cultuur hebben toerisme nodig

Roos is als toerisme-expert en inwoner van Noord helemaal niet bang voor meer toeristen in haar stadsdeel. "Wat mensen vaak vergeten is dat van de bewoners van de binnenstad grosso modo het een derde niet zoveel uitmaakt dat er veel toeristen zijn. Een derde vindt het juist geweldig vanwege de gezelligheid, zijn er trots op dat toeristen naar hun stad, wijk en straat komen en vinden het leuk om met toeristen te praten. Een derde heeft er op bepaalde momenten en op bepaalde locaties moeite mee.” Roos vindt het belangrijk dat we die nuance niet verliezen en ziet dat de media de discussie hebben geactiveerd. "We hebben voor ons Europese onderzoek SMARTDEST gesproken met mensen die er eigenlijk geen probleem mee hadden, totdat Het Parool met sensationele teksten zoals ‘de toerismetsunami’ begon. Als je kijkt naar de verhuisbewegingen in het centrum, dan is dat heel laag. Wat ook wel eens benadrukt mag worden is dat het aanbod aan horeca en cultuur -zoals Amsterdam dat kent- niet kan bestaan met maar 900.000 inwoners. Wij hebben de bezoekers uit andere steden van Nederland en het buitenland echt nodig om dat draaiende te houden. Dat weten bewoners heus wel.” In Noord staan veel bewoners positief tegenover toerisme. "Natuurlijk zijn er nu in Noord ook geluiden dat het op bepaalde momenten zo druk is dat we een pontje moeten wachten. Maar die drukte is vooral hyper lokaal. Ik heb ook in de binnenstad gewoond. Op sommige plekken was het heel druk maar 1 of 2 straten erachter heel rustig.”

Wij hebben de bezoekers uit andere steden van Nederland en het buitenland echt nodig

Het idee voor de eerste locatie van het Lab in Noord kwam van Jos Gadet het toenmalige hoofd Economie en Ruimte van de Gemeente Amsterdam die vertelde dat als je kijkt naar vrijetijdsontwikkelingen in grote steden het ook gaat groeien tussen twee plekken die populair zijn. Amsterdam Noord had toen net twee groeidiamantjes; het gebied rond Eye en verderop de NSDM-werf. "En toen dacht ik daartussenin zit Buiksloterham”, vertelt Roos Gerritsma. "Dat is ook de eerste plek waar we met het Lab zijn geland. Inmiddels zitten we in ons zevende jaar op onze vierde locatie in Amsterdam Noord.”

De locatie in Noord betekent niet dat ze alleen in stadsdeel Noord actief zijn. Roos: "Veel mensen denken dat een stad uit losse onderdelen bestaat die relatief weinig met elkaar te maken hebben. Als je de stad als een lichaam beschouwt dan is het centrum het hart maar een stad kan niet leven zonder longen, nieren of bloedvaten.” Roos ziet Amsterdam als één geheel en ziet het als haar missie om ook andere delen van de stad aantrekkelijk te maken. "Waarbij we heel duidelijk tegen onze studenten zeggen dat de inwoner, de kwaliteit van leven en plek op nummer 1 staat. Want plekken die aantrekkelijk zijn voor bewoners zijn ook aantrekkelijk voor bezoekers.”

Eén groot avontuur

Dat het Lab er is gekomen en nog steeds springlevend is, is volgens Roos te danken aan een aantal mensen in de organisatie die geloven in het niet weten. "In het klaslokaal gebeurt het niet, daar kom je als docent, coach of onderzoeker niet je werkveld tegen.” Ze zijn met het Urban Leisure & Tourism Lab echt in het weefsel van de stad gaan zitten. "Het was één groot experiment, avontuur en pionieren. Dankzij de teamleider Leisure & Events Management Reuben Wijnberg en directeur van het domein Regina von Stieglitz hebben we een mooi startkapitaaltje gekregen en zijn we in een bedrijfsverzamelgebouw geland.” Alle vier de gebouwen waar het Lab in heeft gezeten zijn tijdelijke locaties en worden of zijn inmiddels afgebroken. Op die plek ontstaat dan weer een andere invulling, want dat is net het snijvlak waar het Lab wil zitten. Roos: "Wat we studenten willen meegeven is ‘dit is Noord maar waar zit de potentie? Waar stroomt het en hoe ziet de gelaagdheid eruit?’ Ik heb een place exploration & sense making map ontwikkeld waar we studenten prikkelen om naar vroeger, het nu en de toekomst te kijken. Noord zal er over 50 jaar heel anders uitzien. Hoe kunnen we daarop anticiperen, hoe kunnen we dat zo duurzaam en inclusief mogelijk ontwerpen?”

De keuze voor steeds een andere plek is echt onderdeel van het Labwezen. "We noemen dat lokaal weten”, licht Roos toe. "We kijken om de paar jaar of we blijven of niet. Het heeft soms ook te maken met praktische dingen. Op onze tweede locatie, De Ceuvel, zaten we in een woonark en kreeg ik de vraag of ze met 30-40 buitenlandse studenten konden langskomen. Daar hadden we helemaal geen plek voor en het was er in de winter best wel koud. Toen zijn we naar een andere locatie gaan zoeken.” Maar het is niet alleen pragmatisme wat de klok slaat. Roos: "De locatiekeuze is vooral vanuit de gedachte waar we van waarde kunnen zijn. Waar we een positieve impact kunnen hebben.” Nu zitten ze heel bewust op het lelijkste maar voor ons het mooiste plein van Nederland: het Buikslotermeerplein. "Daar gaat de komende 15 jaar een ongelofelijke transformatie plaatsvinden”, vertelt Roos. "Daar liggen de vraagstukken voor vrije tijd, events en toerisme voor het oprapen. Je merkt dat we heel erg welkom zijn.” Ze zitten in het bruisende gebouw Modestraat met een kringloopwinkel, een klein café maar ook een seventies club en creatieve ondernemers.

Leren loslaten

Leerregisseur Zac Woolfitt verwoordt het heel mooi: "Dit is ons home in de city. De vloer van modestraat loopt fysiek over naar het Buikslotermeerplein.” Volgens Zac staat het Lab op de grens van de ontwikkeling. "Een tijdelijk moment waar de innovatie gebeurt, daar willen we zijn. Kraakpanden, plekken die straks worden gesloopt daar ligt de vrijheid en de onzekerheid. Dat geeft een super krachtige energie. Als we in een woonwijk met allemaal mooie huizen en gebouwen zouden zitten dan lukt het niet.” Als studenten voor het eerst in het Lab komen, zijn ze echt wel uit hun comfortzone. Zac: "Ze gaan dan van een fixed naar een open curriculum.” Hij heeft daarvoor een hele mooie metafoor. "Denk aan een berg die je aan het beklimmen bent. Dan heb je een duidelijke route met allemaal handgreepjes. Die zijn er niet in het Lab. Studenten moeten echt leren los te laten. Je gaat swingen aan het touw en moet op enig moment loslaten. Je bent dan in de lucht en hebt geen verbinding met wat je achterlaat. Maar je weet ook niet waar je landt. Het moment van totale paniek als je door de lucht vliegt. Je moet daarvan genieten, je bent eindelijk vrij en je kunt vliegen. Het is de kunst om de studenten in die mindset te krijgen.” Mooie vraag van studenten is altijd of ze voor de opdracht in het Lab punten krijgen. Zac: "Mijn antwoord is dan ‘laat het gaan, laat los’. We zitten nu in een andere omgeving. Het is niet top-down met instructies. Het is bottom-up. Het betekent wel dat studenten vragen hebben wat ze moeten doen. Maar dan zeg ik dat ik het ook niet weet. ‘Ik weet niet wat jullie moeten doen en het is ook geen geheim dat je moet vinden.’ Ga mensen bevragen. Laat me weten wat jullie denken dat je moet doen. Ondersteun dat met argumenten en dan kunnen we discussiëren. Voor veel studenten is dat heel eng, maar meestal lukt het.”

"Hoe kunnen we daarop anticiperen, hoe kunnen we dat zo duurzaam en inclusief mogelijk ontwerpen?”

Het lijkt voor veel mensen een beetje een wereldvreemd concept maar daar denken ze in Amsterdam heel anders over. Roos: "Bij de gemeente Amsterdam zijn echt honderden ambtenaren getraind volgens de zogenaamde Nieuwe Wibaut. Dat is een methode voor ruimtelijke en stedelijke ontwikkeling die is vervlecht met democratische vernieuwing en gemeenschapsvorming. Die is deels vergelijkbaar met wat we onze studenten aanleren over co-design in steden. Die ambtenaren staan echt in de werkelijkheid en merken ook dat het geen zin heeft om nu al te bedenken waar we over tien jaar precies zullen staan en hoe we dat gaan doen. Ook zij realiseren zich dagelijks hoe veranderlijk de wereld is. En we merken dat steeds meer mensen van de gemeente waar we mee werken dit ontwerpgericht werken heel geweldig vinden.”

Een geborgen plek

Lichtkunstenaar Titia Ex die betrokken was bij het project Placemaking After Dark viel nog iets anders op: "Jullie Lab biedt een geborgen plek voor zowel de ondernemers, bewoners, studenten, onderzoekers als de gemeente.” Voor Roos de spijker op de kop: "Ik vond dat een groot compliment want dat is juist wat je nastreeft. Het Lab is een lerende gemeenschap waar je met elkaar op pad gaan en niemand van tevoren weet wat eruit komt. Het was heel mooi dat ze het woord geborgenheid gebruikte.” Een mooie illustratie van die geborgenheid was de presentatie van een van de groepen die in de wijk aan het werk was geweest. Het was nadrukkelijk geen presentatie. "Rond een boom van licht zat iedereen op tapijten op de grond. Een hele mooie mix van heel verschillende stakeholders, van bewoner tot projectleider van de gemeente, van onze lab-studenten, coördinator, lectoren en coaches, tot de betrokken voorzitter van de ondernemersvereniging, een lichtkunstenaar en marketeer van Amsterdam & Partners. Het kan bijna niet intiemer en laagdrempeliger.” Deze geborgenheid ervaren ook de samenwerkingspartners. Roos: "Elke keer weer zeggen ze dat het zo fijn is om met ons aan tafel te zitten. Ze worden geïnspireerd en de projecten leveren als een soort incubator fantastische inzichten en concepten op.” Niet dat het altijd kant en klare projectplannen zijn: "Soms denken onze netwerkpartners ‘dit is zo interessant, hier ga ik mee verder’.” Zac heeft nog een mooi voorbeeld van het onverwachte: "Er is een jongen met beperkingen die in Modestad de koffie rondbrengt. We hadden een project ‘after dark’ met een interactieve playground. Die jongen werd tijdens de bijeenkomst uitgenodigd door de studenten om mee te doen. Hij demonstreerde hoe de playground ook voor voetbal kon worden gebruiken. Het was heel spontaan en leuk. Bovendien werd gelijk de lokale gemeenschap betrokken. Ik zei tegen een collega. Dit is het. Dit wil ik. Dat was een bijzonder moment.”

Chaos en onzekerheid

Roos licht de drietrapsladder toe waar ze mee werken: "De eerste is lokaal weten, de tweede is lokale waarde creatie en de derde is lokale impact. Dat is een proces waar je jaren voor nodig hebt. Pas dan kunnen we aangeven: hier en hier hebben we een rol gespeeld. Soms als initiator, soms als follow up maar vaak als verbinder die netwerken samenbrengt.” Het Lab is volgens Zac niet helemaal structuurloos. Studenten hebben meerdere opdrachtgevers per project en de werkwijze stoelt op die van design thinking. "We worden daarin ondersteund door meerdere lectoren waaronder onze lector design thinking Guido Stompff. Hij geeft masterclasses over framing en quick prototyping.” Het Lab is juist heel gestructureerd maar binnen de structuur is er heel veel vrijheid maar ook onzekerheid. "In de beginfase is het chaos en onzekerheid. Niemand weet wat er gebeurt maar de studenten volgen wel de fasen van design thinking: Discover, Frame and Define, Develop and Deliver. Je komt door deze werkwijze op een plek waar je anders nooit zou komen.

"Het lab, studenten en coaches ervaren allemaal de ruwe kantjes van deze aanpak”

De vragen achter de vragen

Concrete projecten en resultaten zijn daarom wat lastig te duiden maar dat betekent niet dat het Lab niet van waarde is. Roos: "We hebben vooral een belangrijke rol in agendasetting en netwerkvorming. Ik weet goed toen ik het zeven jaar geleden had over duurzaam toerisme mensen me aankeken met een blik van waar heb jij het nu over? Nu is dat heel normaal.” Het Lab gaat volgens Roos vooral over beter weten wat de vragen zijn achter de vragen en wat ieders rol daarin kan zijn. "Dat kost tijd. Je kunt niet verwachten van 3e en 4e jaarstudenten dat ze in 10 weken tijd iets opleveren wat gelijk geïmplementeerd kan worden.” In de Beemster zijn studenten een half jaar langer met een project actief geweest en dat heeft vervolgens geresulteerd in een verdere ontwikkeling van Beemsterling. Dat zijn experience shops en ontmoetingsplekken. "Daarin hebben ze allerlei ideeën van studenten meegenomen. Daar waren ze zonder het proces in het Lab nooit opgekomen.” Datzelfde geldt voor Amsterdam Noord. "Op de Ceuvel hebben we destijds het ware Noorderlicht Festival georganiseerd. Het Amsterdam Light Festival kent iedereen maar is alleen voor het centrum. Ons festival was een knipoog met als boodschap ‘Noord doet ook mee’. Wij hebben met lichtkunstenaars en buurtbewoners lichtobjecten van gerecycled materiaal gemaakt. Dat was echt een alternatief festival.” Het Lab is er niet alleen voor leisure en tourismstudenten. Roos: ""Binnen het Lab werken studenten van uiteenlopende opleidingen, dat is vooral van meerwaarde als de vraagstukken vanuit meerdere invalshoeken aangevlogen kunnen worden. Heel soms heeft een werkveldpartner al een vrij concrete vraag, zoals de wens van een 3x3 basketbal court op het Buikslotermeerplein. Daarvoor hebben we toen collega’s en studenten van de specialisatie Sports & Healthy Lifestyle gevraagd.” Leisure Management studenten zijn nu weer bezig om het openingsfeest te organiseren. Roos ziet de interventies van het Lab als acupunctuur place making. "We doen heel vaak kleine hyperlokale interventies. En als je er veel doet, kom je toch tot schaalvergroting.”

Transdisciplinair werken

Samenwerken met andere domeinen en cross-overs zijn essentieel voor het Lab. Roos vertelt: "We ontdekken niet alleen in Nederland maar wereldwijd dat de oplossing vaak niet te ontwikkelen is vanuit een monodisciplinaire gedachte. Onze vraagstukken gaan allemaal over leisure en tourism maar op de weg daarnaartoe proberen we zoveel mogelijk disciplines te betrekken. We hebben ook experts die we invliegen en onze studenten komen van verschillende opleidingen. We vinden dat een verrijking omdat ze net een ander licht op de zaak kunnen laten schijnen.” Zac vult aan: "Dat zie je al bij Inholland waar de leisure en tourism opleidingen onderdeel uitmaken van het domein Creative Business met diverse programma’s zoals Tourism en Leisure Management, Facility Management, Business Innovation en Communication en Creative Business. Persoonlijk zou ik heel graag met de meest diverse groep studenten willen werken. Niet multidisciplinair maar transdisciplinair. Dat is de fase dat je niet meer denkt over je eigen discipline maar boven je eigen discipline zweeft. Dan is het echt een organisch netwerk. Als coach heb ik daar heel veel zin in. Dan kom je tot compleet andere ideeën dan als je de vraag stelt ‘maak iets leuks voor de Beemster’.” Roos: "We hebben in het Lab een mooie mix van genders, Nederlands en Engelssprekend en verschillende culturele achtergronden.” En wie denkt dat in het lab alles soepel en gladjes verloopt wordt door Zac uit deze droom geholpen: "Het lab, studenten en coaches ervaren allemaal de ruwe kantjes van deze aanpak. Soms loopt het niet altijd zoals gepland. Het is complex om goed te managen en te organiseren en we zijn allemaal nog aan het leren.”

Lab is nooit af

Amsterdam-Noord is voor het Lab een beginpunt maar zeker niet het eindpunt. Roos: "We gaan ook meer naar andere plekken toe. Maar we hebben hier die geborgenheid en de durf om te experimenteren echt nodig gehad. Inmiddels staan we ook in contact met andere steden zoals Berlijn, Venetië en Barcelona, in een Europees project en over een paar maanden gaan we ook verder met experimenten in het centrum van Amsterdam.”

Voor Roos is het Lab nooit af: "Want de stad is nooit af. We bouwen gezamenlijk aan de toekomst van de stad. En we proberen daar die positieve bijdrage aan te leveren. Ook door elkaar vragen te stellen. Vragen over de impact van wat we nu doen en wat voor effect dat heeft op het leven in 2082. Dat is heel anders denken en ervaren.” Ook voor Zac is de stad nooit af: "Want ook nieuwe gebieden veranderen. We gaan rond naar de volgende plekken waar de grens is.”