De weg van het streekproduct: van zaadje tot regiobeleving

Streekproducten worden steeds populairder onder consumenten. Volgens Kennisplatform Oost (2020) koopt inmiddels ruim de helft van de Nederlanders oregelmatig streekproducten. Onder de oudere leeftijdscategorie (55+) is dat aandeel zelfs nog hoger. Dat beeld is zowel in Nederland als internationaal te zien en Corona heeft de interesse in streekproducten nog verder aangewakkerd. In het Nederlandse deel van het Waddengebied zijn veel initiatieven te zien in relatie tot streekproducten en de korte keten. Het ETFI (European Tourism Future Institute van NHL Stenden Hogeschool) doet hier onderzoek naar, als onderdeel van het programma "Waddengastronomie versterkt Werelderfgoedbeleving”. Welke rol spelen deze streekproducten daar in? Welke meerwaarde hebben ze voor bewoners en bezoekers en wat kunnen andere regio’s hiervan leren.

Auteurs: Anke Arts Mba, Ben Wielenga MSc.
Onderzoekers European Tourism Futures Institute (ETFI) & NHL Stenden University of Applied Sciences.

Streekproducten zijn, als deze geproduceerd en genuttigd worden in een en dezelfde regio, producten uit de ‘korte keten’: zo veel mogelijk afkomstig van grondstoffen uit de streek/regio, producten die verantwoord en duurzaam worden geproduceerd en verwerkt en die zo snel mogelijk van boer naar bord worden gebracht. De populariteit van de korte keten neemt niet alleen bij consumenten toe, maar ook onder producenten; een op de zeven boeren en tuinders levert vandaag de dag hun producten via de korte keten aan de consument en in de periode 2017-2020 is het aantal bedrijven die producten via de korte keten afzet zelfs met meer dan een kwart toegenomen (WUR, 2021). ‘Korte keten bedrijven’ zijn met name terug te vinden in sectoren waarbij producten geen of nauwelijks bewerking vereisen voordat zij op de markt kunnen komen, zoals de melkveehouderij, fruitteelt en glastuinbouwsectoren (WUR, 2021). Korte keten bedrijven betreffen tot nu toe vooral (zeer) kleine biologische bedrijven, maar ook onder grote bedrijven groeit de interesse. Het is opvallend dat bedrijven met een jong bedrijfshoofd meer interesse voor de korte keten hebben dan bedrijven met een ouder bedrijfshoofd. Streekproducten gaan ook goed samen met andere bedrijfsactiviteiten. Vooral de combinatie streekproducten en agrotoerisme is constructief gebleken.

Wat je van dichtbij haalt is lekker(der)

Wat je van ver haalt is lekker was lange tijd een uiting van luxe en goed eten. Met de aandacht voor footprint, energietransitie maar ook de corona, vliegschaamte en, recent, de oorlog is hier een duidelijke kentering in gekomen. Consumenten vinden het in toenemende mate belangrijk om te weten wat zij eten en waar dat wordt geproduceerd. Meer kennis hierover kan op een leuke, verrassende en educatieve manier worden overgedragen in de woonomgeving, maar ook in leisure activiteiten in de regio of op vakantie. Elke regio in Nederland is uniek en heeft een eigen historie en cultuur; die verhalen worden verteld en de smaken proef je terug in de vele typische streekproducten. Voorbeelden zijn er te over, zoals bijvoorbeeld de echte Goudse Boeren ‘oplegkaas’ uit het Groene Hart, de Kollumer zoete erwt, Zeeuwse kreeft of de Waddenoester, maar ook verschillende streekbieren of jamsoorten met fruit uit de regio. Deze worden verkocht in boerderijwinkels, via stalletjes aan de weg, op een boerenmarkt, via toeristische informatiepunten, via samenwerkingen tussen lokale boeren (boerenburen.nl), in groententassen en bijvoorbeeld in restaurants. Daarnaast vinden streekproducten ook steeds meer hun weg naar grotere afzetmarkten zoals bijvoorbeeld supermarkten. Soms worden streekproducten met een keurmerk beoordeeld (Erkend Streekproduct), waarmee ze kunnen aantonen dat ze voldoen aan de kwaliteitseisen, een gegarandeerde herkomst hebben en op verantwoorde wijze zijn geproduceerd. Er moet daarnaast ook een toegevoegde waarde zijn voor de kwaliteit van het landschap. Streekproducten sluiten daarom prima aan bij hedendaagse ontwikkelingen als duurzaamheid, healthy ageing, gezonde voeding, vermindering van Co2 en authentieke belevingen en foodtrends die een steeds prominentere rol innemen in de maatschappij.

Elke regio in Nederland is uniek en heeft een eigen historie en cultuur; de verhalen worden verteld en de smaken proef je terug in de vele typische streekproducten

Streekproducten uit de Wadden

Het Waddenzeegebied, aangemerkt als UNESCO Werelderfgoed in 2009 (Nederland en Duitsland, Denemarken in 2014), is een uniek getijdensysteem met getijdengeulen, zandbanken, wadden, zoutmoerassen, stranden en duinen (UNESCO Nederlandse Commissie, z.d.). Het gebied strekt zich uit over Nederland, Duitsland en Denemarken en is rijk aan vele soorten planten en dieren, waaronder vele miljoenen vogels die er tweejaarlijks neerstrijken om er te overwinteren, ‘op te vetten’ en te broeden. Maar er is meer dan alleen die natuurlijke kwaliteiten. Ook de (cultuur)historische eigenschappen van het gebied zijn toonaangevend en vormen samen met de hiervoor genoemde waarden een geheel waar bezoekers en bewoners zich aan kunnen laven. Daarin spelen ook Waddenproducten een interessante rol. Van oudsher wordt er op de Wadden veel met lokale producten gewerkt. Al die streekproducten vertellen iets over de plek waar zij vandaan komen: de bodem waar – en de middelen waarmee – de producten worden grootgebracht, de weersinvloeden, de historie van het gebruik van producten in lokale/regionale gemeenschappen, de smaak en het gebruik ervan in oude en nieuwe recepten. Verschillende natuurlijke en culturele elementen komen op deze manier samen in het product en versterken elkaar.

Bezoeker en consument zijn gevoelig voor het verhaal van het product.

Om de bezoeker, bewoner, producent en aanbieder in het Waddengebied (meer) bewust te maken van de rijke voedselhistorie van het gebied en de meerwaarde van het werken met producten uit de streek, is het programma Waddengastronomie opgezet. Het doel is het culinaire toerisme naar het Waddengebied te versterken. De uitvoering van het vijf jaar durende programma is een samenwerking tussen Stichting Waddengroep, NHLStenden en Visit Wadden. Speerpunten van het programma zijn een rijk en gevarieerd Waddenmenu op de kaart te zetten, activiteiten rondom Waddenvoedsel te creëren (onder andere Waddenfoodroutes, culinaire waddenweken, netwerkbijeenkomsten en inspiratiekaarten) en dus om te werken aan de beeldvorming en bewustwording van een culinaire traditie op de Wadden. Waddenproducten moeten meer en meer gaan leven onder de genoemde partijen en voor bezoekers een belangrijk deel gaan uitmaken van hun reis naar de Wadden.

Streekproducten geven respondenten een vakantiegevoel, het past bij hun vakantiebeleving

Onderzoek naar de waarde van Waddenproducten

Het European Tourism Futures Institute (ETFI), onderzoeksinstituut verbonden aan NHL Stenden Hogeschool, heeft in 2022 onderzoek gedaan naar de beleving van Waddenproducten onder bezoekers en bewoners van de Wadden. Het onderzoek onder 318 respondenten laat zien dat zowel bewoners als bezoekers de streekproducten belangrijk vinden. Ruim veertig procent koopt regelmatig streekproducten wanneer zij thuis zijn en vijftien procent doet dat zelfs vaak. Meer dan twee derde van de respondenten ziet Waddenproducten als meerwaarde om het gebied te bezoeken en zijn vooral bekend met producten uit het Waddengebied doordat zij het gebied regelmatig bezoeken en daar op deze manier mee in aanraking komen. Als het gaat om Waddenproducten, dan koopt ruim de helft van de respondenten tegelijkertijd meerdere streekproducten. Kaas (verschillende soorten zoals bunkerkaas, zeewierkaas, Wezenspyk) is de meest verkochte productgroep, gevolgd door cranberries en regionaal gemaakte mosterd. De vijf belangrijkste kenmerken waaraan Waddenproducten zouden moeten voldoen volgens de respondenten, zijn:

1. Smaak van het product
2. Lokaal geproduceerd
3. Ambachtelijk geproduceerd
4. Steun aan lokale bedrijven door het kopen van Waddenproducten
5. Eerlijke of betere prijs voor producten door korte keten

Daarnaast noemen de meeste respondenten ook beleving, gemak en het verhaal achter het streekproduct als belangrijke eigenschappen waaraan producten zouden moeten voldoen. (Streek)Keurmerken, waaronder het Waddengoud streekkeurmerk en de mogelijkheid om streekproducten online te kunnen kopen vinden respondenten (veel) minder belangrijk. Een deel van de respondenten vindt het wenselijk dat producten kleinschalig aangeboden blijven worden om het speciale karakter te kunnen behouden en om vercommercialisering van producten te voorkomen.

Verreweg het grootste deel van de respondenten, zo’n negentig procent, is bereid om meer te betalen voor streekproducten dan voor massaproducten en voelt zich door het kopen van streekproducten betrokken bij de gemeenschap. In het onderzoek is niet gevraagd hoeveel extra de mensen zouden willen betalen. Bovendien zijn streekproducten voor hen een belangrijke manier om kennis te kunnen maken met de cultuur en/of tradities van een bepaalde bestemming. Zo’n tachtig procent van de respondenten is geïnteresseerd in gerechten die van oudsher op de Wadden gegeten worden.

Wat gaat er goed en wat kan er beter?

Respondenten zijn vooral tevreden over de smaak van de producten. In mindere mate is het lokale productieproces van de producten, een kenmerk waar respondenten tevreden over zijn. Zij wijzen er wel op dat productieprocessen van zaaiing tot het aanschaffen en/of consumeren in het Waddengebied plaats zou moeten vinden om de naam streekproduct te mogen voeren. Waddenproducten passen volgens hen bijvoorbeeld bij de grondsoort, worden alleen in de regio/streek verhandeld en het is voor hen inzichtelijk waar en hoe producten gemaakt worden. Streekproducten geven respondenten een vakantiegevoel, het past bij hun vakantiebeleving. Bovendien geeft het een gevoel van nostalgie en laat het hen herinneren aan de tijd die ze hebben gehad in het Waddengebied.

"Je verblijf op het eiland wordt als het ware een beetje verlengd …. en zo heb je het eilandgevoel ook nog een beetje in huis"

Hoewel de vindbaarheid van – en het aanbod aan – streekproducten op de plaats van bestemming als goed wordt ervaren, kan hier volgens een deel van de respondenten ook nog een verbeteringsslag in worden gemaakt. Producten kunnen meer worden gepromoot en zichtbaarder worden gemaakt in de afzetmarkten. Hoewel respondenten vinden dat producten vooral alleen in het Waddengebied te koop zouden moeten zijn en het kleinschalige karakter behouden zou moeten blijven, ziet een aantal de online optie of verkrijgbaarheid buiten het Waddengebied als meerwaarde om producten ook buiten het bezoeken van het Waddengebied te kunnen kopen.

Groeiend belang van streekproducten en food tourism

Dit onderzoek laat dus zien dat streekproducten een belangrijke rol innemen in de vakantie- en regiobeleving van consumenten en dat het dus een meerwaarde heeft voor een regio/streek om zich, naast andere karakteristieken van de regio/streek, ook door middel van streekproducten en/of streekgebonden gastronomie te profileren. Er is een groeiende interesse in streekproducten en in reizen waarin voeding en gastronomie centraal staan, of een belangrijk onderdeel zijn van de reis. Verschillende bronnen laten dat ook zien (waaronder Hall and Gössling, 2016; Fountain, 2021). Mede door de invloed van de pandemie, de oorlog in Oekraïne, klimaatverandering en de effecten die daarbij komen kijken (oogsten mislukken vaker) is de toekomst onzeker. Maar de verwachting is dat de interesse voor lokaal eten en streekproducten zal aanhouden. Streekproducten en de lokale gastronomie kunnen een positieve invloed hebben op de regio/streek waar zij geproduceerd worden en ze kunnen daarmee zorgen voor een duurzame regionale ontwikkeling. Daarnaast kunnen ze bijdragen aan het in stand houden van de landbouw, voedingssystemen, gemeenschappen en culturen.

Een groeiende groep toeristen is bovendien op zoek naar (een combinatie van) betekenisvolle/zingevende activiteiten en ervaringen waar zij iets van leren, die aanzetten tot nadenken. De uitdaging ligt erin de bezoekers iets unieks te laten ervaren, waardoor mogelijk een gedragsverandering teweeg kan worden gebracht; iets wat mee naar huis genomen kan worden en daar ook nog, het liefst voor langere tijd, doorwerkt. Zo zijn toeristen nieuwsgierig naar streekproducten die in een historische/culturele context van de regio/streek worden geplaatst, naar het vertellen van verhalen over streekproducten en lokale (eet)culturen, wat er allemaal nodig is om tot een bepaald eindproduct te komen en hoe het vervolgens (volgens traditionele wijze) wordt bereid, maar zijn toeristen ook nieuwsgierig naar unieke plekken waar streekproducten geconsumeerd kunnen worden. Streekproducten gaan daardoor meer en meer leven, zorgen voor bewustwording en draagvlak en uiteindelijk unieke ervaringen.

Samenwerking voor meerwaarde

Voor ondernemers die meer willen doen met lokaal en duurzaam eten, is het goed om op een aantal zaken te letten. De ontwikkelingen van streekproducten en meer lokaal eten vragen om goede samenwerking en bewustzijn bij ondernemers en medewerkers. Juist omdat lokaal eten vaak uit kleine organisaties komt, is het belangrijk elkaar op te zoeken en de krachten te bundelen. Kennis van wat de buurman produceert is hierbij het startpunt. Ondernemers kunnen momenten organiseren waarop ze bij elkaar komen, een foodfestival bezoeken, langsgaan bij de boer om de hoek of deze uitnodigen om te komen vertellen wat hij doet en maakt. Het is belangrijk dat medewerkers hierin worden betrokken, zodat zij op hun beurt het verhaal goed kunnen vertellen, storytelling en beleving, en dat chefs tot innovatieve nieuwe recepten en gerechten kunnen komen. Bundel krachten en kennis, zorg voor (logistieke) samenwerking met andere ondernemers, maar ook met DMO’s, zodat niet elke ondernemer zelf het wiel hoeft uit te vinden. Op die manier kan naast het sociale en duurzame belang ook een economische impuls worden gegeven aan de regio, waardoor een meerwaarde ontstaat voor bewoners, bezoekers en bedrijven.

Gebruikte bronnen:

• Fountain. (2021). The future of food tourism in a post-COVID-19 world: insights from New Zealand. Journal of Tourism Futures, Vol. ahead-of-print(ahead-of-print). DOI: 10.1108/JTF-04-2021-0100.
• Hall, C.M., Gössling, S. (2016). Food Tourism and Regional Development. Abingdon, Oxon: Routledge.
• Kennisplatform Oost. (2020). Een blik vooruit; consumententrends in beeld. Geraadpleegd op 10-05-2022 van https://www.kennisplatformoost.nl/een-blik-vooruit-consumententrends-in-beeld/.
• TAF. (2022). Waddengastronomie versterkt werelderfgoedbeleving. Geraadpleegd op 10-05-2022 van https://www.taf.frl/projecten/waddengastronomie/#:~:text=In%20het%20waddengebied%20zijn%20veel,het%20product%20(meer)waarde.
• UNESCO Nederlandse Commissie. (z.d.). Waddenzee. Geraadpleegd op 10-05-2022 van https://www.unesco.nl/nl/erfgoed/waddenzee.
• WUR – Wageningen University & Research. (2021). Bijna 1 op de 7 boeren en tuinders levert producten via een korte keten aan de consument. Geraadpleegd op 10-05-2022 van https://www.wur.nl/nl/nieuws/Bijna-1-op-de-7-boeren-en-tuinders-levert-producten-via-een-korte-keten-aan-de-consument.htm