Imagineering als motor voor systeeminnovatie
Kennisontwikkeling in interactie met de praktijk
Ook al zijn deze systemen van levensbelang,
vele systemen werken niet langer zoals ze zouden moeten of kunnen werken. Energiesystemen
moeten dringend minder CO2 uitstoten. Gezondheidssystemen moeten wereldwijd
dringend efficiënter en effectiever worden. Onderwijssystemen
moeten wereldwijd dringend meer hedendaags worden. En overheidssystemen moeten
dringend interactiever en co-creatiever worden willen mensen hun vertrouwen in
de instellingen niet verliezen. Een cruciale vraag die we in de komende
decennia dan ook met zijn allen zullen moeten beantwoorden is hoe we dergelijke
complexe systemen kunnen innoveren.
|
Een cruciale vraag voor de komende decennia is
hoe we dergelijke complexe systemen kunnen innoveren. |
Systeeminnovatie is zondermeer een overweldigende vraag waar zich uiteraard een groeiende groep wetenschappers en praktijkmensen over buigt. In dit artikel geven we aan hoe we als imagineers een unieke bijdrage denken te kunnen leveren aan dit uiterst relevante onderzoeksgebied. Daartoe zullen we eerst het fenomeen systeeminnovatie definiëren en ingaan op de huidige stand van zaken in de wetenschap op dit vlak. Vervolgens gaan we in op de designbenadering van imagineering en op de ‘industrie-labs’ waarin we de afgelopen jaren aan systeeminnovatie hebben gewerkt. We beschrijven enkele belangrijkste lessen die we daarbij hebben geleerd en eindigen dit artikel met conclusies en onze vervolgstappen.
Wat is systeeminnovatie?
Forum
for the Future definieert systeeminnovatie als ‘a set of actions that shift a system – a city, a sector, an economy –
onto a more sustainable path (Draper, 2013)
Twee aspecten van deze definitie verdienen een nadere toelichting.
Ten eerste gaat het dus
om een ‘set of actions’: een heel aantal, verschillend soortige interventies op
verschillende terreinen die allemaal op elkaar voortbouwen in eenzelfde,
strategisch wenselijke richting. Een gevoel dat we allemaal wel kennen, als individu
kan je ‘het systeem’ in je eentje niet veranderen maar mits een duidelijke
richting zijn we zeker niet machteloos overgeleverd aan ‘het systeem’. Denk
bijvoorbeeld aan afval scheiden: in je eentje afval scheiden heeft weinig zin
maar als het hele systeem (ophalen en verwerken) zo wordt ingericht, dan heeft
het wel degelijk zin om afval mee te scheiden met alle anderen die dat ook
doen.
Ten tweede gaat systeeminnovatie over het innoveren van een systeem, dit wil zeggen: vraag en aanbod tezamen. Als de bibliotheek of de binnenstad drastisch in hun voortbestaan worden bedreigd door met name de digitalisering (bij de bibliotheek is informatie plots overal voorhanden en voor de binnenstad geldt dat de ‘platte’ consumptie verhuist naar het internet) en dus dringend innovatie nodig hebben willen ze überhaupt relevant blijven als ontmoetingsplekken voor de toekomst, dan heeft het geen zin om enkel aan de aanbodkant te sleutelen. De vraag in de markt zal mee moeten veranderen wil de transformatie kans van slagen hebben.
Systeeminnovatie gaat dus altijd over vele acties, zowel interne als externe actoren, die op elkaar verder bouwen in een meer duurzame richting. In dat opzicht is systeeminnovatie een ander type van uitdaging dan productinnovatie of diensteninnovatie. In het engels worden de twee types respectievelijk aangeduid met de woorden ‘complex’ en ‘complicated’, of andersgezegd, ‘wicked problems’ en ‘tame problems’. De eerste zijn niet oplosbaar, de tweede wel. Voor het eerste type uitdagingen wordt er evolutiegericht gewerkt terwijl het tweede type uitdagingen wordt benaderd met een oplossingsgerichte benadering. Imagineering biedt ons inziens een goed perspectief voor het eerste soort uitdagingen, uitdagingen waar vele actoren in eenzelfde richting een nieuwe, betere realiteit wensen te co-creëren.
De wetenschappelijke stand van zaken
Voor het aanpakken van complexe uitdagingen als
systeeminnovatie (waaronder publieke innovatie, sociale innovatie of
organisatie-innovatie) wordt weinig heil verwacht van de traditionele top-down
benaderingen. Wetenschappers schrijven nu ook de weinig fraaie cijfers op het
vlak van bijvoorbeeld verandermanagement (slechts 1 op de 3
veranderinspanningen zou enig positief effect hebben) toe aan het mechanisch, lineair
en top-down benaderen van zoiets complex als organisatieverandering. Nieuwe
inzichten uit de wetenschap van de levende systemen (complexity science and
chaos theory) werpen een geheel nieuw, niet-lineair licht op de zaak: namelijk
dat in open systemen kleine veranderingen kunnen worden versterkt waardoor ze
juist tot hele grote effecten kunnen leiden.
|
Als kleine veranderingen in open systemen worden versterkt kunnen ze tot hele grote effecten leiden. |
Om dergelijke nieuwe inzichten te kunnen benutten in functie van systeeminnovatie zijn zowel wetenschappers als practici het erover eens dat een coherente benadering nodig is waarbij over de grenzen heen discussiëren, leren en experimenteren cruciaal zijn. Hierbij worden nieuwe competenties naar voren geschoven als systeemdenken, design denken en het creëren van ‘creatieruimtes’ zoals een facebook pagina, apps maar ook fysieke ruimtes waar mensen van diverse afdelingen elkaar kunnen ontmoeten om collectief en creatief innovaties te kunnen uitwerken. De vraag die nog volop open ligt is met name hoe die co-creatie processen integraal, zowel intern als extern kunnen worden geëntameerd. Hoe laten we dergelijke processen van start gaan en hoe komen we tot duurzame continue en co-creatieve innovatie. Hoe maken we de organisaties zelf tot motor van de innovatie?
Waarom imagineering voor systeeminnovatie?
De hypothese dat de designbenadering van
imagineering effectief kan worden ingezet voor het effectueren van
systeeminnovatie is gebaseerd op de inzichten van Jason Potts (2011) omtrent de
rol van de creatieve industrie in de samenleving. Potts, een evolutionair
econoom die de rol van de creatieve industrie bestudeert vanuit het
wetenschappelijk perspectief van de levende systemen, heeft recent uitvoerig
betoogd dat de creatieve industrie niet zozeer van belang is voor de
creativiteit in de samenleving (elke industrie zou wel creatief zijn) als wel
voor de dynamische waarde ervan. De creatieve industrie is een structuur in de
samenleving die essentieel is voor het laten ontstaan en inbedden van
innovatie. Veel meer dan van belang te zijn voor de creatieve productie en de
werkgelegenheid die daarmee samenhangt, is de creatieve industrie essentieel
voor economische evolutie.
Op basis van deze inzichten is het onze hypothese dat een goed gedesigned ‘high concept’/creatief concept op microniveau eenzelfde dynamische rol kan spelen voor de evolutie van een systeem als de creatieve industrie op macroniveau speelt voor de economische evolutie van de samenleving.
Wat houdt de imagineering design benadering in?
The design and use of a strategic imaginative narrative to generate new order in a system.
We lichten elk onderdeel van deze definitie
nader toe te beginnen bij het ‘strategic imaginative narrative’ aangezien dit
het onderscheidende kenmerk van de imagineering benadering vormt. Dit
‘artefact’ of ‘High Concept’ zoals dit startende concept in de creatieve
industrie wordt genoemd, bestaat meestal uit 1 of een paar (soms nog nieuwe) woorden
die een nieuw perspectief voor het systeem suggereren. Geïntegreerd in de identiteit van het systeem (in het logo en de
HRM-instrumenten) kan dit instrument het dagelijkse gedrag van de individuele
actoren in het systeem beïnvloeden in de richting van het
gesuggereerde, collectieve perspectief. Zo werd in het industrielab met de
bibliotheken (van Brabant) het strategic imaginative narrative ‘Van Collectie
tot Connectie’ ontwikkeld waardoor aan de aanbodkant beslissingen ‘meer
connected’ worden genomen dan vroeger en waardoor de buitenwereld anders naar
de bibliotheek gaat kijken. De bibliotheek is niet langer de houder van een
collectie maar een partij die ook zorgdraagt voor het connecten. Een voorbeeld
van de interpretaties van een deelnemende bibliotheek is beschikbaar op www.bibliotheekvannu.nl
(zie webadres in bronnenlijst).
In de complexiteitswetenschap wordt een
dergelijk ‘High Concept’ een ‘adaptive tension engine’ genoemd, een motor die
een spanning teweegbrengt tussen realiteit en strategische richting waardoor de
individuele actoren hun creativiteit gaan gebruiken om die gap tussen realiteit
en strategische richting te dichten. Actoren ervaren dus een mind-shift, een
verandering van perspectief dat hen inspireert tot nieuwe acties waarmee ze
niet alleen staan maar waarmee ze het nieuwe collectieve perspectief helpen
vorm te geven. Als dat perspectief attractief is, dan zullen vele actoren hier
ook gehoor aan geven. Op dit vlak brengt de netwerksamenleving een wel hele
attractieve shift met zich mee omdat in een transparante samenleving een
‘purpose-oriëntatie’, een betekenisvolle oriëntatie, beter gedijt dan een
profit-oriëntatie (of een ‘shared value orientation’), een oriëntatie op winst (of
een shareholder value orientation). In een open, transparante samenleving zijn
shareholders nog steeds zeer belangrijke stakeholders maar ze zijn niet langer
meer de enige die meetellen in processen van waarde co-creatie.
Een tweede aspect van de definitie dat een toelichting verdient is het aspect van ‘design and use’ van een strategische imaginative narrative. Het designen van een dergelijk strategisch frame is namelijk slechts de eerste stap van een succesvol systeeminnovatietraject. Een even belangrijke stap is de tweede stap van het bottom-up managen van de ontluikende processen. Als dergelijke nieuwe processen gemanaged worden met een top-down benadering, dan zal dit ten koste gaan van de systeeminnovatie die op de langere termijn kan ontstaan. Imagineering is niet alleen een kwestie van inspireren tot het zien van een nieuwe horizon van waardecreatie maar het is ook een zaak van het managen van collectieve processen van creativiteit, ondernemerschap en innovatie.
Een derde aspect van de definitie dat een toelichting behoeft is het aspect van ‘to generate new order in a system’. Het genereren van nieuwe orde is het centrale focuspunt van de complexiteitswetenschap. In tegenstelling tot de conventionele wetenschap die verandering ziet als afwijking van evenwicht wat de norm is, is verandering in de complexiteitswetenschap de norm en evenwicht de uitzondering. De wetenschap van de levende systemen tracht dan ook te begrijpen hoe leven tot stand komt en evolueert. Deze wetenschap is dynamisch georiënteerd in plaats van georiënteerd op de ‘status-quo’. Systeeminnovatie in de wetenschap van de levende systemen wordt dan ook gearticuleerd als ‘het genereren van nieuwe orde’.
Industrielabs en de lessen die daaruit voortkomen
In de afgelopen tien jaar hebben we heel wat industrielabs georganiseerd in samenwerking met de verschillende edities van de Master in Imagineering. Partijen die elkaar voorheen als concurrenten beschouwden gaan hierin samen aan de slag om systemische innovaties te bedenken en te ensceneren waarbij ze tot de ontdekking komen dat ze in de netwerksamenleving niet langer concurrenten zijn maar co-creatoren in verweven systemen die men al dan niet samen kan uitbouwen. Zo werden de eerste vier jaar industrielabs gehouden met toeristisch-recreatieve bedrijven zoals het Groenen Eiland, Marvelt Recreatie, Omnivents (zie vimeo-impressie in bronnenlijst) en OAD (busbedrijf). Daarna volgden labs met Brabantse bibliotheken, actoren uit de gezondheidssector waaronder Surplus en labs met partijen van CLC-Vecta zoals Amsterdam RAI, Jaarbeurs Utrecht en World Forum.
|
Imagineering, Innovating Together. Let’s shape the future together! |
Wat we tijdens deze labs vooral hebben geleerd is hoe belangrijk het systemische perspectief is in het leren zien van de opportuniteiten die de netwerksamenleving met zich mee brengt en hoe belangrijk het is diverse actoren te betrekken bij elk systemisch innovatieverhaal. We hebben zeker ook ervaren hoe moeilijk systemisch innoveren is voor organisaties en hoe makkelijk terugvallen in de conventionele logica gebeurt. Maar we hebben zeker ook ervaren wat de kracht is van het narratieve imagineering perspectief in dit soort systemische processen die massief veel collectieve creativiteit en collectief leren behoeven willen ze leiden tot florissante innovaties waarvan zowel het individuele bedrijf als de wereld beter wordt.
Conclusie en vervolgstappen
Het aanpakken van complexe vraagstukken zoals systeeminnovatie vraagt om nieuwe aanpakken en de imagineering-design benadering biedt daarvoor zeker een interessant perspectief dat verdere verdieping verdient. De benadering biedt een hoopvol, nieuw perspectief en mind-set die samen met technologische ontwikkelingen, vele actoren met verbeelding kan helpen collectieve processen te orkestreren en mogelijk versnellen. Maar dergelijke processen blijken altijd meerdere jaren te beslaan wil de echte effectiviteit ervan duidelijk worden. Het ontwikkelen van dit soort kennis kan dan ook enkel gebeuren in de context van een researchprogramma dat over meerdere jaren loopt en verschillende industrieën beslaat. De inzichten die eruit voortvloeien kunnen ons in staat stellen effectiever te worden in het innoveren met vele mensen en systemen samen. We beseffen meer dan ooit dat systeeminnovatie nodig is en weldegelijk geëffectueerd kan worden, maar dat we alleen samen echt tot mooie resultaten kunnen komen. We nodigen de lezer dan ook van harte uit met ons mee te denken en te werken. Je kan ons werk verder lezen online www.imagineering-network.com en de methode kan je uitgebreid bestuderen in het nieuwe imagineeringboek dat begin 2018 verschijnt met als titel: Imagineering, Innovating Together. Let’s shape the future together!
Bronnen:
Draper S. (2013). Creating the big shift: System innovation for Sustainability, Forum
for the Future, UK.
Potts,
J. (2011). Creative Industries and Economic Evolution
(video-impressie) Omnivents. https://vimeo.com/379589400
(website) Bibliotheek van nu. http://www.bibliotheekvannu.nl/dam/bestanden/bibliotheek-vannu-van-collectie-tot-connectie2016-2018.pdf
