Oplossingsgericht denken over overtoerisme in steden

Toolkit wordt gebouwd

In korte tijd is het woord overtoerisme een gegeven geworden in de toeristische sector. Is het probleem echt zo groot? En hoe kun je oplossingsgericht denken stimuleren als je er als plaats, stad of regio mee te maken krijgt. Drie wetenschappers met heel veel ervaring met dit onderwerp gaan in op het verzoek van Recreatie & Toerisme om te laten zien wat je kunt doen.

Stedelijk toerisme blijft groeien als kool. Zo sterk zelfs dat bezoekersdruk, met name in Europese steden een steeds groter probleem wordt, wat hoog op de beleidsagenda staat van bekende toeristische steden zoals Amsterdam, Barcelona, Brugge of Venetië. Er is zelfs een speciale term voor bedacht: ‘overtoerisme’, oftewel een te veel aan toerisme. Dat bezoekersdruk in steden ook binnen de industrie serieus genomen wordt, blijkt wel uit het feit dat op de grote Londense toerismebeurs "World Travel Market’ (6 tot en met 8 november 2017), meer dan 60 ministers van toerisme en leiders uit de toerisme-industrie bijeen kwamen om overtoerisme te bespreken. Tijdens deze bijeenkomst gaf de Secretaris-Generaal van de UNWTO, Taleb Rifai, een presentatie waarin hij stelde dat niet groei op zichzelf het probleem is. Volgens hem moet de nadruk liggen op het managen van deze groei, zodat de voordelen maximaal worden uitgebuit en de nadelen geminimaliseerd. Mooie woorden natuurlijk, maar hoe kan dat in de praktijk worden gerealiseerd? En is het probleem echt zo groot als het lijkt?

Nadeel: verpretparkisering Voordeel: economische groei

CELTH en haar partners zijn al een aantal jaren bezig met deze problematiek. Vorig jaar werd een onderzoek afgerond naar bezoekersdruk in zes grote Europese steden – Amsterdam, Barcelona, Berlijn, Kopenhagen, Lissabon en München. Onderdeel hiervan was een representatief onderzoek, waaruit bleek dat bewoners een behoorlijk genuanceerd beeld hadden van bezoekersdruk. Bewoners herkennen de nadelen van toerisme. Met name de toenemende druk op de huizenmarkt door bedrijven uit de deeleconomie (bijvoorbeeld Airbnb) en de ‘verpretparkisering’ van de stad werden als problematisch gezien. Opvallend is dat het niet noodzakelijkerwijs de drukstbezochte gebieden in een stad zijn waar over toerisme geklaagd wordt. Een plotseling groei in gebieden waar eerder weinig tot geen toeristen kwamen, leidt misschien nog wel meer tot zorgen. Bewoners zien echter ook dat toerisme economische en sociale voordelen biedt en dat het bijdraagt aan gezelligheid en levendigheid in de stad.

Ontwikkeling inzichtelijk maken

Voor wat betreft het management van toerisme werd een lijst met 10 strategieën gemaakt, en werden 65 acties gedefinieerd, die steden en lokale belanghebbenden kunnen ondernemen, om met ‘overtoerisme’ om te gaan. Bovendien kwamen de steden samen om toekomstscenario’s te schetsen voor stedelijke ontwikkeling. Door deze scenario’s te relateren aan toeristische ontwikkelingsmogelijkheden, kan inzichtelijk worden gemaakt waarom bepaalde oplossingsrichtingen wel of niet werken in een bepaalde stad.

Voorlopige conclusies uit 5 steden

Dit jaar pakt CELTH door op het gebied van bezoekersdruk. Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan een vervolgonderzoek in, hoofdzakelijk, kleinere steden, terwijl CELTH onderzoekers ook bezig zijn met het ontwikkelen van slimme methodieken en praktische oplossingsrichtingen om duurzaam stedelijk toerisme te bewerkstelligen. Het onderzoek in de kleinere steden – de vijf Vlaamse Kunststeden, Salzburg en Talinn - laat zien dat ook in deze steden bezoekersdruk een actueel onderwerp van gesprek is. Uit de vergelijkende analyses van het bewonersonderzoek in Tallin, Salzburg, Kopenhagen, Amsterdam, Lissabon, Barcelona, München en Berlijn door hoofdonderzoeker Bernadett Papp kunnen bijvoorbeeld enkele (voorlopige) conclusies worden getrokken:

1. In alle steden de respondenten gemiddeld erg trots zijn dat mensen uit alle delen van de wereld hun stad bezoeken.
2. De respondenten in Lissabon, Barcelona en Berlijn hun woonwijk licht aan de toeristische kant vinden, en in Tallinn, Salzburg en Amsterdam juist niet.
3. De respondenten in Copenhagen, Amsterdam, Lissabon, Barcelona, München en Berlijn zijn tezamen van oordeel dat het toerisme vooral een positieve bijdrage levert aan een grotere internationale uitstraling, een groter aantal evenementen, een positiever imago en aan bescherming van historische delen van de stad en restauratie van traditionele architectuur. De meeste van deze positieve gevolgen van toerisme spelen ook in Tallinn en Salzburg een rol, zij het dat evenementen in de top 5 hebben plaatsgemaakt voor meer vaste en meer seizoensbanen.
4. Met stip bovenaan de lijst negatieve gevolgen van toerisme staat in alle zeven steden de prijsopdrijving en daardoor verminderde betaalbaarheid van eigen woningen en huurwoningen. Verder staan in Salzburg, Copenhagen, Amsterdam, Lissabon, Barcelona, München en Berlijn de prijsopdrijving en afnemende betaalbaarheid van taxi’s, winkels en horeca in de top 5. Tallinn wijkt van dit beeld af: hier maken de respondenten zich vooral zorgen over het afnemende aantal vaste en seizoensbanen en het afnemende woningaanbod voor plaatselijke bewoners als gevolg van toerisme.
5. Opvallend is verder dat de steun door respondenten voor verdere groei van toerisme naar de stad in Tallinn veel groter is dan in de andere zes steden. De steun voor verdere groei van toerisme in de eigen woonwijk laat hetzelfde beeld zien, maar de respondenten in Tallinn zijn hier wel een beetje minder uitbundig.
6. Interessant is het om in te zoomen op de houding van de respondenten tegenover Airbnb en andere vakantieappartementen in de stad. Op de stelling of dergelijke appartementen verboden zouden moeten worden in bepaalde delen van de stad antwoorden de respondenten in Tallinn het meest neutraal. De respondenten in Salzburg, Kopenhagen, Amsterdam, Lissabon, Barcelona, München en Berlijn zijn het vaker eens met deze stelling. De ondervraagden in Salzburg zijn nog uitgesprokener.

Niet alleen een probleem van toeristen

Niet geheel verrassend, is een van de voornaamste inzichten die uit beide onderzoeken naar het managen van stedelijk toerisme naar voren komen, dat overtoerisme zo’n complex vraagstuk is. Bezoekersdruk is niet zuiver een toerismeprobleem, maar heeft ook te maken met het feit dat de drukte in steden in het algemeen sterk is toegenomen, door de toename van het aantal inwoners en forensen. Wat eigenlijk nodig is, is een transformatie van het stedelijk toerisme, waarbij zowel de bezoekbaarheid van de stad, als de leefbaarheid centraal staan.

Een eerste tool

Het bewerkstelligen van dergelijke grote transformaties is niet gemakkelijk. Bij lange-termijnoplossingen moeten veel actoren en belanghebbenden betrokken worden. Het blijkt echter dat het moeilijk is om al deze mensen bij elkaar te brengen en gezamenlijk te laten nadenken over het probleem, mede ook doordat er vaak sterke tegengestelde belangen zijn en de emoties hoog kunnen oplopen.

Om mensen beter na te laten denken over oplossingsrichtingen, is CELTH bezig met de ontwikkeling van een simpele ‘tool’, die mensen helpt om bezoekersdruk te plaatsen in hun lokale context. Op de website www.disruptionsinurbantourism.com/dealingwithvisitors/ worden bezoekers uitgenodigd om een aantal simpele vragen te beantwoorden, met betrekking tot de karakteristieken van hun stad en de ontwikkeling en rol van toerisme. Op basis hiervan worden een aantal oplossingsstrategieën aangeboden, die dan kunnen dienen als het startpunt van een discussie, zoals dat zo mooi klinkt. Hoewel deze tool nog in de kinderschoenen staat en doorontwikkeld dient te worden, heeft het de potentie om een zeer complex probleem op een relatief eenvoudige wijze met belanghebbenden de delen en inzichtelijk te maken.

Via spel naar echt scenario?

Ook in andere CELTH projecten wordt gewerkt aan praktische oplossingen die een duurzaam stedelijk toerisme, zonder overtoerisme, kunnen stimuleren. Zo wordt er binnen het project ‘Smart City Hospitality’, in samenwerking met Amsterdam, Belgrado, Darmstadt, Göteborg, Stavanger en Valencia, gewerkt aan een serie apps om betere inzichten te krijgen in de toeristische ontwikkeling van de stad en meer belanghebbenden hierbij te betrekken. Tevens wordt er binnen dit project een spel ontwikkeld waar mensen samenwerken om hun stad ‘virtueel’ te ontwikkelen. Door mensen op speelvolle wijze te laten experimenteren met de ontwikkeling van toerisme in hun stad, wordt overtoerisme in een bredere context geplaatst en kunnen de effecten van extreme maatregelen worden gesimuleerd. Wat zou er bijvoorbeeld gebeuren in Amsterdam als we Schiphol zouden sluiten? Door in een spelvorm samen te werken worden ook worden de scherpe randjes van het debat gehaald, zodat mensen met radicaal tegengestelde belangen makkelijker met elkaar in gesprek komen. Bovendien kunnen mensen op deze wijze inzichten krijgen in de voor- en nadelen die beslissingen met betrekking tot de ontwikkeling van toerisme met zich meebrengen.

Vergeet de industrie niet

Om zeker te weten dat de ontwikkelde hulpmiddelen ook echt aansluiten bij de leefwereld van de steden, is het nuttig om niet alleen samen te werken met beleidsmakers in steden (hoewel dit natuurlijk essentieel is). Het is ook van belang de belangen van de industrie niet te vergeten. Om hierbij een vinger aan de pols te houden, werkt CELTH regelmatig samen met belangrijke partners zoals de European Tourism Association (ETOA) en European Cities Marketing (ECM). StendenETFI heeft enkele jaren geleden het European Tourism Futures Research Network gelanceerd, met als doel kennis uit te wisselen en samen te werken aan internationale vraagstukken over de toekomst van toerisme. De recente publicatie in de special issue van het Journal of Tourism Futures van een studie naar bezoekersdruk in Hamburg door Postma en Schmuecker is een tastbaar bewijs van een project dat door het netwerk is geïnitieerd (vrij toegankelijk via www.emeraldinsight.com/journal/jtf).

Samen bouwen aan de toolkit

Door onderzoek en praktijk op deze wijze samen te brengen, wordt langzaam maar zeker een toolkit opgebouwd die steden kunnen gebruiken als hulpmiddel voor het ontwikkelen van nieuwe, innovatieve oplossingen. Deze zullen per stad verschillen, een stad als Barcelona zal immers andere problemen en mogelijkheden hebben, als Mechelen. Echter, het vergelijken en samenbrengen van de ervaringen van verschillende steden, is essentieel om een compleet beeld te krijgen van de positieve en negatieve impact van toerisme in steden. CELTH zal dus ook in de toekomst bezig blijven met stedelijk toerisme, en blijft op zoek naar nieuwe manieren om steden met deze problematiek om te gaan.